Gjatë LANÇ-it, merr pjesë aktive në formacionet e brigadave partizane. Fill mbas çlirimit, punon gazetar në organin lokal të Vlorës “Përpjekja e rinisë”. Në dhjetor 1947 dërgohet për studime në Jugosllavi por i ndërpret një vit më vonë, me ndërprerjen e marrëdhënieve diplomatike midis dy vëndeve. Pas kësaj i rifillon ato përsëri në Sofie në fakultetin Juridik, të cilin e ndërron dhe vazhdon po aty studimet për gjuhë-letërsi frënge. Kur kthehet në atdhe, fillon punën në Institutin e shkencave. Në vitin 1953 është redaktor në gazetat “Tribuna e letrarëve të rinj” dhe “Zëri i rinisë”. Në vitin 1957 emërohet pedagog në Universitetine Tiranës për lëndën e teorisë së letërsisë.
Në shtypin periodik të kohës, nga viti 1945 deri në vitin 1979, Jakov Xoxa ka botuar 38 shkrime letrare. Nga viti 1952 deri në vitin 1977 ka botuar 17 shkrime për probleme të letërsisë dhe artit, 2 shkrime për probleme të letërsisë së huaj dhe 8 shkrime të botuar në shtypin e Kosovës nga viti 1970 deri në vitin 1971.
Në planet e tij krijuese Jakov Xoxa kishte si mendim të shkruante edhe dy romane të tjerë një me temë nga lufta me titull “Dielli lind nga malet” dhe një me temë nga klasa punëtore e sektorit të naftës, titulluar “Gjaku i zi”.
Jakov Xoxa zë një vend të nderuar në panteonin e kulturës sonë kombëtare dhe, si i tillë, ç’do përvjetor i tij, evokon vlera të pashtershme të cilat burojnë nga tre kujtesa kryesore. Së pari nga kujtesa letrare, nga kujtesa popullore dhe nga kujtesa artistike figurative dhe studimore. Të treja këto forma janë të “ngopura” me imazhin e këtij prozatori të jashtëzakonshëm dhe tashmë rrezatojnë vazhdimisht vlerat e tij të shquara dhe të pashtershme.
Gërshetimi i këtyre kujtesave filloi me vdekjen e tij 30 vjet të shkuara. Atë ditë, në fjalën e lamtumirës, Dritëro Agolli, ish Kryetari i LSHASH të kësaj periudhe, u shpreh midis të tjerash se, “Letërsia shqipe humbi një nga shkrimtarët e saj më të shquar”. 25 vjet më vonë, sërisht Dritëro Agolli, në një përvjetor të Jakovit do të thoshte tekstualisht se, “Datëlindja e këtij burri do të festohet edhe pas 800 vjetësh”. Ky përcaktim hipotetik i një të madhi për të madhin, të kujton përjetësimin e të mëdhenjëve, në memorje të mëdha.
Në kujtesën kulturore, Jakovi mbetet pika e referimit të vazhdueshëm, nga nxënësit e shkollave, studentët, studiues të ndryshëm e deri në nivelet më të larta akademike. Bibliografija e tij, është mjaft e pasur me botime origjinale, me botime të të tjerëve për të, me referenca nga ai, me disertacione të mbrojtura me temë nga veprat e tij, për vlerat letrare, gjuhësore, historike dhe etnokulturore, në Shqipëri, Kosovë e Maqedoni.
Nga viti 1957 deri në vitin 1979 në shtypin tonë janë botuar për Jakov Xoxën 35 shkrime kritike duke përfshirë gati gjithë emrat më të njohur të sajë si: K. Bihiku, R. Brahimi, J. Bulo, J. Buzali, F. Gjokaj, L. Berati, M. Gurakuqi, D. Shapllo, A. Kallulli, K. Velça, D. Siliqi etj. Ndërsa në shtypin e Kosovës janë botuar 10 shkrime kritike me autorë të ndryshëm si S. Fetiu, J. Raifi, R. Qosja, A. Vinca etj.
Kurse në nivelet e kujtesës popullore ai lidhet ngushtë me gjurmët e komunikimit të tij human dhe me dashurinë e pashtershme për vendlindjen e tij. Shumëkush e donte, sepse i donte. Me Jakovin ka ndodhur si në Bibël: Kush jep dashuri merr dashuri. Dhe Bibla e Jakovit ishte vendlindja e tij, Myzeqeja. Nëse mund të mendosh një Myzeqe pa Jakovin, nuk mund të mendosh një Jakov pa Myzeqe. Pikërisht kjo lidhje e bëri atë të jetoj i gjallë në “Lumin e vdekur” të kësaj fushe. Kur e pyetën në një intervistë në vitin 1965, me rastin e marrjes së “Çmimit të Republikës” se ç’po shkruante?, ai u përgjigj; ”Po, kam në dorë dhe në mend diçka por do të vete t’i shkruaj në vendin tim më të preferuar, në Myzeqe.”
Myzeqeja në penën e Jakov Xoxës është kthyer në një vend të shenjtëruar. Ai ka bërë për të përcaktimin më kuptimplot nga të gjitha penat shqiptare dhe të huaja që kan shkruar deri tani për këtë krahinë. Ai e ka quajtur atë, ”Punishten e baltës së perëndisë”.
Në vitin 1953 ai shoqëronte për një vizitë në Myzeqe, mikun e tij bullgar, shkrimtarin Ivan Burin. Bullgari çuditet kur pa qerret me dy rrota, përkundër gjithë vëndeve të tjera që i përdornin ato me 4 rrota. Në vend të përgjigjes, fshatari që takuan, ndali qerren dhe i tregoi legjendën e ardhur nga stërgjyshërit, se këtu, “Perëndia, përpara se të krijonte njeriun, ngriti magjen e saj të baltës, urdhëroi retë të mblidheshin nga ana e anës e të lëshojnë shiun litar gjemije, e pastaj përveshi krahët e ju vu punës të gatuajë brumin e robit. Që atëhere Myzeqeja mbeti magje balte”.
Që nga viti 1957 punoi profesor në Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë në Universitetin e Tiranës, ku për shumë vite ligjëroi lëndën “Teoria e letërsisë”.
Në një tjetër intervistë të vitit 1971 kur e pyesin përse e ka titulluar romanin e fundit “Juga e bardhë”, ai përsëri e lidh përgjigjen e tij me Myzeqenë. “Në Myzeqe, thotë, Jugë e bardhë i thonë erës përtëritëse, të ngrohtë e të ëmbël, që fryn në muajët mars – prill dhe që lulëzon natyrën”.
Jakov Xoxa, në kujtesën popullore kujtohet edhe për humorin e tij të hollë. Kur dikush e pyet për kompozicionin e romanit “Lumi i vdekur” ai përgjigjet se nuk është roman i tipit “Lum”. Ndërsa kur dikush e ka pyetur përse i bën romanet kaq të gjatë, Jakovi i thotë, “Është fatkeqësi familjare. Edhe dy djemtë që kam ashtu i kam bërë, të gjatë.”
Një kujtesë të fortë e të pashlyeshme, Jakovi e ka lënë tek letrarët e rinj. “Punën e tij si shkrimtar, ai nuk e kuptonte pa një angazhim të vazhdueshëm e serioz, për të ndihmuar nga afër talentet e reja”, kujton për të Prof. Dok. Jorgaqi. Në këtë aspekt ai mbahet nga shkrimtarët e rinj, bashkëkohës të tij si një shembull i paharruar dashurie dhe mirësie.
Për të vegjël Jakovi ka shkruar rrallë dhe një botim i tillë i cili duhet konsideruar i rrallë, është tregimi “Zogu Miseroku”, botuar në gazetën “Pionieri” më 14 prill 1965. Ky është bashkëpunimi i tij i parë me këtë gazetë pasi një kopje i dhurohet me një shënim përkushtimi nga kryeredaktori i saj Bekim Gaçe.
Nga Jakovi përdoren edhe thënie postulate të tipit të rubairave, të cilat kan ngelur të pashlyera në kujtesën e brezave, si: ”Të të ecësh nën një çadër, do të thot të duhesh pakëz”, “Një urë lidh dy brigje, një e puthur mbyll dy shtigje”, “ Të falë vonesën por jo harresën” etj.
Kujtesa artistike dhe studimore për Jakovin kap fushën e arteve figurative, kujtimeve, kumtesave në përvjetor, referimeve të shumta dhe monografitë. Deri tani i janë kushtuar atij 12 vepra arti, grafika, piktura e skulptura, punuar nga autorë të ndryshëm, si; Jakovi në studio, Jakovi mes kooperativistëve, Jakovi mes naftëtarëve, etj., punuar nga P. Lena, A. Cini, Sh. Ruçi etj, busti i vendosur në ambjentet e jashme të shkollës së muzikës, si dhe monografia “Vite që shkuan” me autor Kristaq Shtëmbarin.
Në tekstin e Historisë së Letërsisë Shqipe, të vitit 1974, “Lumi i vdekur” cilësohet “Një ndër veprat themelore të prozës sonë”. Llazar Siliqi dhe Jorgo Bulo e kan quajtur atë “Biograf i Myzeqesë”, Dalan Shapllo është shprehur se “Jakov Xoxa zë një vend të nderuar në letërsinë tonë… Emri dhe vepra e tij do të mbeten të paharruara”. Ndërsa studiuesi kosovar Shaip Beqiri e quan veprën letrare të Jakov Xoxës, “Një lumë i gjallë që prore rrjedh nën ne.”
Me emrin e tij është pagëzuar shkolla e muzikës “Jakov Xoxa” dhe bulevardi “Jakov Xoxa” në Fier, në Lipjanë është krijuar klubi letrar “Jakov Xoxa”, kurse fotografija e tij mbahet e ekspozuar në të gjitha katedrat e institucioneve letrare midis figurave më të shquara të kulturës shqiptare. Jehona e veprës së tij, përfshihet gjerësisht edhe në botën e internetit.
Nëse një krahinë, krijon kulmet e saj kulturore, Jakov Xoxa është kulmi më i lartë që ka nxjerr deri më sot Myzeqeja jonë. Nëse një krahinë, prezantohet në botë nëpërmjet bijve të saj, Jakov Xoxa është biri i saj më i denjë e më përfaqësues. Pesha e tij detyruese është sa aktuale aq edhe perspektive, sa sociale aq edhe historike. Ky borxh i të gjallëve mbetet për t’u shlyer tek ngritja e dhomës së tij muzeore pran Muzeut Historik të qytetit, vendosja e pllakës në vendin e ish shtëpisë së tij dhe ngritja e shtatores së tij mu në qendër të qytetit, ashtu siç janë ngritur edhe shtatoret e sivëllezërve të tij pogradecar, Lasgushit dhe Kutelit.
1949 – boton përmbledhjen e parë titulluar “Novela”
1965 – bwn botimin e plotë të romanit “Lumi i vdekur”
1971 – boton romanin “Juga e bardhë 1 dhe 2”, roman
1982 – “Lulja e kripës” botohet mbas vdekjes, ku gjejmë një shtrirje të pakufishme të rrëfimit që mbulon plotësisht hapësirën e jetës dhe të ekzistencës së mjedisit shqiptar.
Kjo foto është e drejtë eksluzive për ALVA.AL
Jakov Xoxa është nga romancierët më në zë të gjysmës së shekullit XX. Në krijimtarinë e tij letrare ai individualizohet me parimin krijues-realist: fati individual do të jetë ai që do të hedhë dritë mbi kontestin tërësor të mjedisit dhe të kohës së fokusuar në rrëfime. Shëmbëllyeshëm me romanet e shquara realiste, Jakov Xoxa do ta vendosë dramën jetësore të personazheve dhe të familjeve në sfond të një kolektiviteti, të një gjendjeje apo të një rrjedhe historike.
Parashenja më karakteristike e prozës së Jakov Xoxës është stili. Gjuha e tij vërehet dhe veçohet si e një individualiteti të fuqishëm dhe të papërsëritshëm në letërsinë shqiptare: nga njëra anë është e pranishme fryma e urtisë popullore me tërë thellësinë e shpirtit kolektiv; nga ana tjetër, kemi një rrëfim të rrjedhës së qetë, të shtrirë në gjerësi, por edhe në thellësi.
